تصویر خدا در نگاه ابن سینا و ابن عربی

چکیده: بدون شک اساسی ترین و کلیدی ترین مباحثی که در نظام های معرفتی مطرح می گردد، در ارتباط با مبدأ هستی و تبیین معرفت و تصویری صحیح از اوست. در این خصوص دیدگاه های زیادی از سوی متفکران ارائه گشته و هر فرقه و مشرب با نظر به مبادی و مبانی عقلی خاص خود، به طرح نظریه پرداخته است. به دیگر سخن، در یک برآیند کلی، طیف وسیعی از دیدگاه های عقل گرایانه تا شهود گرایانه وجود داشته است که نماینده ی عقل گرایی، فلاسفه و نماینده نگاه شهود گرایانه، عرفا محسوب می شوند. در این پژوهش، کوشش شده است تا خدا در دو نظام معرفتی مهم، یعنی مکتب فلسفی عقلانی ابن سینا و مشرب عرفانی ابن عربی بررسی گردد. به عبارتی، بحث میان رئیس فلسفه استدلالی مشاء - ابن سینا- و مدون عرفان نظری - شیخ اکبر محی الدین بن عربی- است. خدایی که از طریق روش مشائی ابن سینا شناخته می شود، تفاوت جوهری با خدایی که از طریق مشرب شهودی ابن عربی شناخته می شود، دارد و این اختلاف ریشه در مبانی اعتقادی آنان دارد. خدا در نگاه ابن سینا در مقام اثبات و مباحث معرفت شناختی یکی از مصادیق مطلق وجود می باشد، برای او وجود خدا بدیهی نیست و نیازمند به اثبات آن است و در نظام وی شک در مورد خدا، امری معقول می باشد، اما خدا نزد ابن عربی با توجه به نگاه وحدت وجودی اش، یکی از مصادیق وجود نیست، بلکه تنها مصداق وجود است و وجود مطلق لابشرط است که مقید به هیچ قیدی، حتی قید اطلاق نیست و خدای او عین وجود است، نه اینکه وجود، مقسمی باشد برای خدا و مخلوقات، و در نظام عرفانی ابن عربی، شک در وجود خدا، شک در اصل وجود است که امری محال است و قطعاً به سفسطه می انجامد. خدای که از طریق مشرب مشائی ابن سینا شناخته می شود، از آن جهت که خدایی است مفهومی، نمی تواند رابطه ی وجودی با انسان برقرار کند، لذا پیوندی با موجودات عالم از جمله انسان ندارد، بنابر این، خدای ابن سینا بیگانه با موجودات از جمله انسان است. در حالیکه، خدای ابن عربی آشنا ترین آشنای انسان و بلکه خود حقیقی انسان است. دیدگاه های فوق، هر یک ناشی شده از مبانی و مبادی عقلی خاص خویش است، به عبارتی، دیدگاه ابن سینا ناشی از مبانی عقل گرایانه و مشرب استدلالی صرف اوست و دیدگاه ابن عربی ناشی از مبانی اصلی شهود گرایانه است که ریشه در اعتقاد او به وحدت وجود دارد. لذا، می توان گفت، اختلاف اساسی و جوهری میان خدای فلسفی ابن سینا و خدای عرفانی ابن عربی دارد و تصویر خدا نزد ابن سینا غیر از تصویر او نزد ابن عربی است. کلید واژه: ابن سینا، ابن عربی، خدا، واجب الوجود، اسماء و صفات، تجلی